आईएमएफ र चिनियाँ ऋणको दलदलमा जाकियो पाकिस्तान
दैनिक ज्याला मजदुर आसिफ मसिह जब हरेक बिहान उठ्छन्, उनलाई पहिलो चिन्ताको विषय हो कि उनले आफ्नो सात जनाको परिवारलाई कसरी खुवाउने ?
मसिहले बीबीसीलाई भने-‘हामी अल्लाहसँग प्रार्थना गर्छौं कि भोलिको खानाको लागि केही व्यवस्था होस् ।’
४५ वर्षीय मसिह संकटग्रस्त पाकिस्तानमा हालैका वर्षहरूमा १,६०० कपडा कारखाना बन्द भएपछि बेरोजगार भएका झण्डै सात लाख मानिसमध्ये एक हुन्।
पाकिस्तानको निर्यात आम्दानीको ६० प्रतिशत कपडाले ओगटेको छ, तर देशका कुल गार्मेन्ट कारखानामध्ये झण्डै एक तिहाइ बन्द भइसकेका छन्।
मसिहले काम गरेको कारखानाले धेरै विश्वव्यापी फेसन ब्रान्डका लागि कपडा बनाइदियो। उनलाई यसै वर्षको सुरुमा जागिरबाट बर्खास्त गरिएको थियो । त्यसपछि उनले दैनिक ज्यालादारी गरेर अटोरिक्सा चलाउन थाले ।
मसिह र उनकी श्रीमती शमीम आसिफ लाहोरको युहानाबादको औद्योगिक क्षेत्रको एक कोठाको मधुरो अपार्टमेन्टमा बसिरहेका छन्। जीवनयापनको खर्चले आफ्ना पाँच छोराछोरीलाई कस्तो असर गरिरहेको छ भनेर उनी बताउँछन्।
आसिफ मसिह आफ्नो परिवारसंग
यी श्रीमान् श्रीमतीले आफ्ना तीन छोरी र दुई छोरालाई खुवाउन घण्टौं काम गर्छन् । कुनै बच्चा विद्यालय जाँदैनन् ।
मसिहले भने, ‘हामीले हरेक दिन ५ सय पाकिस्तानी रुपैयाँ खर्च गर्ने गर्दथ्यौं, तर अहिले अवस्था फेरिएको छ । हामीलाई एक पटक खाना पकाउन रु १५०० चाहिन्छ ।”
उनकी श्रीमती भन्छिन्, ‘हाम्रो आम्दानीले राम्रो खाना खान पुग्दैन । त्यसोभए हामीले हाम्रा छोराछोरीलाई विद्यालय पठाउन कसरी खर्च गर्ने ? ”
मसिह पाकिस्तानमा जारी आर्थिक संकटको चपेटामा परेका लाखौं पाकिस्तानीमध्ये एक हुन्।
बढ्दो मुद्रास्फीतिले जनता मर्कामा
कराँचीमा बिजुलीको बिल जलाएर व्यवसायीहरुले प्रदर्शन गरेका छन्
हालै पाकिस्तानले अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष (आईएमएफ)बाट बेलआउट प्याकेज प्राप्त गरेको छ। यो सन् १९५८ देखि प्राप्त भएको २३ औं बेलआउट प्याकेज हो।
बेलआउट प्याकेज अन्तर्गत आईएमएफले सम्बन्धित देशलाई आर्थिक सहायता उपलब्ध गराउँछ र यो रकम कहाँ र कसरी खर्च गर्ने भन्ने निश्चित शर्तहरू राखिएको छ।
ब्लूमबर्ग रिपोर्टका अनुसार गत महिना पाकिस्तानको अन्तरिम अर्थमन्त्री शमशाद अख्तरले पनि अर्थव्यवस्थाको नाजुक अवस्थालाई ध्यानमा राख्दै आईएमएफबाट थप ऋण लिने सम्भावनाको खोजी गरेका थिए।
अगाडि थप अनिश्चितताहरू छन्, किनभने मुद्रास्फीति द्रुत गतिमा बढिरहेको छ र ऊर्जा स्रोतहरू (बिजुली र ग्यास आदि) जनवरीमा अझ महँगो हुनसक्छ। यसबाहेक आगामी फेब्रुअरीमा आम निर्वाचन पनि हुन लागेको छ ।
पाकिस्तानको सबैभन्दा ठूलो सहर र यातायात केन्द्र कराँचीका उद्योगीहरूले सरकारले ग्यासको मूल्यवृद्धिको निर्णय फिर्ता नगरे आगामी डिसेम्बर ४ देखि उत्पादन पूर्णरुपमा बन्द गर्ने चेतावनी दिएका छन् ।
ऊर्जा स्रोत र अन्य अत्यावश्यक वस्तुहरूको मूल्यमा तीव्र वृद्धिका कारण धेरै पाकिस्तानीहरू थप आम्दानीको बाटो खोज्न बाध्य भएका छन्।
केही हदसम्म आईएमएफले ऋण दिँदा लगाएका सर्तहरू पनि यसका लागि जिम्मेवार छन्, जसका कारण सरकारले ऊर्जामा दिइने अनुदान क्रमशः बन्द गर्नुपर्छ ।
पाकिस्तानमा मुद्रास्फीति दर जुन महिनामा रेकर्ड ३८ प्रतिशत थियो, जुन नोभेम्बरमा २९ प्रतिशतमा झरेको छ ।
पछिल्ला वर्षहरूमा पिठो, मासु, चामल जस्ता अत्यावश्यक खाद्य वस्तुहरू दोब्बर मूल्यमा बिक्री हुने गरेको छ।
अर्थशास्त्री तथा पूर्व अर्थमन्त्री मिफ्ताह इस्माइलले यो अवस्थालाई गरिब र मजदुर वर्गका लागि ‘विपत्तिजनक’ भनेका छन् ।
राजनीतिक संकट र खराब मौसम
युक्रेनमा जारी युद्ध, कोरोना महामारीपछि सुस्त गति र इन्धनको मूल्यमा बारम्बार आएको परिवर्तनका कारण परी संसारमा बाँच्न महँगो भएको छ ।
यही कारणले पाकिस्तानमा १६०० कपडा कारखाना पनि बन्द भइसकेका छन्, तर यो देशका आफ्नै समस्या छन् ।
अप्रिल २०२२ मा यहाँ राजनीतिक संकट खडा भयो, जब तत्कालीन प्रधानमन्त्री इमरान खानले संसदमा आफ्नो बहुमत प्रमाणित गर्न नसकेपछि राजीनामा दिनुपर्यो। त्यसपछि केही महिनासम्म आन्दोलन जारी रह्यो, जसका कारण आर्थिक गतिविधि ठप्प भयो।
हाल आगामी वर्ष हुने निर्वाचनसम्म मुलुकको जिम्मेवारी सम्हाल्ने प्रशासनले लिइरहेको छ ।
गत वर्ष मनसुनमा आएको भीषण बाढीका कारण पाकिस्तानमा १७ सय जनाको ज्यान गएको थियो भने ठूलो मात्रामा खेतीयोग्य जमिन नष्ट भएको थियो ।
यसबाट करिब ३० अर्ब डलर नोक्सान भएको विश्व बैंकको अनुमान छ ।
पाकिस्तानले पनि सुरक्षाको सवालमा संकट सामना गरेको छ । कडा शरिया कानून लागू गर्न खोज्ने इस्लामिक चरमपन्थीहरूले बारम्बार आक्रमण र आत्मघाती बम विस्फोटको सामना पनि गरेको छ।
भौगोलिक रूपमा विविधतापूर्ण क्षेत्र र युवा जनसङ्ख्याका कारण पाकिस्तान लगानीकर्ताको रोजाइमा परेको हुनुपर्छ। विशेष गरी कपडा र सवारी साधन निर्माण उद्योगका लागि, जसमा कामदारहरू धेरै महत्त्वपूर्ण छन्।
तर हालको अस्थिरता बाहेक छिमेकी अफगानिस्तानमा दशकौं लामो द्वन्द्वले पाकिस्तानलाई पनि असर गरेको छ। लाखौं अफगान शरणार्थी पाकिस्तान पुगेका छन् ।
मिफ्ताह इस्माइलले भने, ‘पाकिस्तानको बारेमा बाँकी विश्वको धारणा खासै राम्रो छैन । कानून र व्यवस्थाको हिसाबले छवि राम्रो छैन र यसलाई व्यापार गर्न राम्रो ठाउँ मानिँदैन।’
चौतर्फी संकट
ऋण चुक्ता र आयात खर्चका कारण पाकिस्तानको केन्द्रीय बैंकसँग रहेको विदेशी विनिमय सञ्चिति यस वर्ष तीन अर्ब डलरभन्दा तल झरेको छ । यो यति सानो रकम हो कि यसले एक महिनाको आयात खर्च पनि धान्न सक्दैन ।
धेरै महिनाको वार्तापछि पाकिस्तान अन्ततः जुलाईमा आईएमएफबाट ३ अर्ब डलरको आपतकालीन कोष प्राप्त गर्न सफल भयो।
चीन, साउदी अरेबिया र युएई जस्ता सहयोगी राष्ट्रहरूले पनि पाकिस्तानको विदेशी मुद्रा सञ्चिति बढाउन मद्दत गरेका छन्।
अक्टोबरमा, आईएमएफले दिएको ऋणको समीक्षा गर्नु अघि, पाकिस्तानको अन्तरिम सरकारले सरकारी नियन्त्रित ग्यास क्षेत्रको घाटा पूरा गर्न घरपरिवार र उद्योगहरूलाई आपूर्ति हुने प्राकृतिक ग्यासको मूल्य अचानक बढायो।
यसको प्रभावको उदाहरण झण्डै आधा घरेलु ग्राहकको मासिक बिल १० रुपैयाँबाट ४ सय रुपैयाँसम्म बढेको हो ।
अल पाकिस्तान टेक्सटाइल मिल एसोसिएसनका उत्तर क्षेत्र अध्यक्ष कामरान अरशदले भने, “हाम्रो बिजुली दोब्बर महँगो भएको छ। उत्पादन लागत बढेकोले कारखानाहरू भार वहन गर्न असमर्थ छन् र बन्द हुँदैछन्।’
जारी आर्थिक संकट र रोजगारीको अवसरको अभावका कारण हजारौं पाकिस्तानीहरूले देश छोडेका छन्।
उनीहरुमध्ये धेरैले क्षमताभन्दा बढी यात्रु बोक्ने डुङ्गा चढेर अवैध सामुद्रिक यात्राको जोखिम मोलिरहेका छन् ।
जुन महिनामा दक्षिणी ग्रीसमा आप्रवासीहरूले भरिएको डुङ्गा डुब्दा सयौं पाकिस्तानी मारिएका थिए।
अमेरिकाको डेलावेयर विश्वविद्यालयका अर्थशास्त्रका सहप्राध्यापक सबरीन बेग भन्छिन्, ‘सरकारले आफ्ना नागरिकको विश्वास गुमाएको छ । आर्थिक वातावरण निकै खराब छ । यस्तो अवस्थामा मानिसहरु बाहिर निस्कन जोखिम मोल्न तयार हुन्छन् ।”
‘आयरन ब्रदर’ चीनको ऋण
एक दशकअघि पाकिस्तानले उत्तरपश्चिममा इस्लामिक चरमपन्थीविरुद्ध युद्ध लडिरहेको बेला चीनबाहेकका लगानीकर्ताहरू सतर्क थिए।
त्यहाँ चीन मात्र थियो, जसले यहाँ अर्बौं डलर लगानी गरेको थियो। पाकिस्तानसँगको आफ्नो सम्बन्धको निकटता देखाउन चीनले त्यसलाई आफ्नो ‘आइरन ब्रदर’ भनेको छ ।
बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ अन्तर्गत चीनले चीन–पाकिस्तान इकोनोमिक करिडोर मा ६० अर्ब डलर लगानी गरिरहेको छ ।
यो परियोजना सन् २०१५ मा सुरु भएको थियो, जसअन्तर्गत अरब सागरमा रहेको पाकिस्तानको ग्वादर बन्दरगाहलाई राजमार्ग, रेलमार्ग र पाइपलाइनमार्फत चीनको उत्तर पश्चिमी सिन्जियाङ प्रान्तमा जोडिनेछ।
विदेशमा चीनको यो ठूलो लगानीले पाकिस्तानको अर्थतन्त्रलाई फाइदा पुग्ने अपेक्षा गरिएको छ । तर विश्लेषकहरू विश्वस्त छैनन् कि पाकिस्तानले यस लगानीबाट चीनको ऋण तिर्न पर्याप्त आम्दानी गर्न सक्छ।
आईएमएफको अनुमान छ कि पाकिस्तानले चीनको करिब ३० अर्ब डलर ऋण लिइसकेको छ ।
प्राध्यापक बेग भन्छन्, ‘चीनको लगानी क्षमताले भरिपूर्ण छ, तर ऋण लिएर पूर्वाधार निर्माण गर्दैछौँ, जसको फलस्वरूप हाम्रो दायित्व बढ्दै गएको छ । चीन जस्तो ऋण दिने देशले कुनै न कुनै रूपमा आफ्नो पैसा फिर्ता गर्नेछ।’
पाकिस्तानमा फेब्रुअरीमा हुने निर्वाचनपछि जुनसुकै सरकार बनोस्, आइरन ब्रदरको समर्थन भए पनि यसले अर्थतन्त्रलाई पुनरुत्थान गर्ने बाटो खोज्नुपर्छ । बीबीसी हिन्दीबाट भावानुवाद
प्रकाशित मिति: २० मंसिर २०८०, बुधबार
